Bài thực hành Tiếng Việt: Biện pháp tu từ nói mỉa, nghịch ngữ – Đặc điểm và tác dụng

I. Khái niệm và đặc điểm

1. Nói mỉa là gì?

Nói mỉa (còn gọi là châm biếm, đá xéo) là một biện pháp tu từ trong đó người nói dùng lời lẽ ngược với điều muốn nói, tưởng chừng như khen nhưng thực chất là chê, nhằm phê phán, chỉ trích một cách gián tiếp nhưng sâu cay.
Nói mỉa thường xuất hiện trong văn học dân gian, văn học trào phúng và cả trong giao tiếp hàng ngày để nhấn mạnh sự không đồng tình hoặc lên án một cách nhẹ nhàng nhưng sắc bén.

Ví dụ:

“Giỏi thật! Làm bài sai hết mà vẫn cười được cơ đấy!”

=> Câu này tưởng là khen, nhưng thực chất là mỉa mai sự cẩu thả, thiếu nghiêm túc.

2. Nghịch ngữ là gì?

Nghịch ngữ là cách nói dùng những từ ngữ trái ngược nhau về nghĩa trong cùng một câu, tạo nên sự đối lập đầy mâu thuẫn nhưng lại nhằm biểu đạt một chân lý hay một sự thật trớ trêu.
Đây là biện pháp thường thấy trong ca dao, tục ngữ, thơ ca và văn chương hiện đại, dùng để phản ánh những nghịch lý trong cuộc sống.

Ví dụ:

“Nước trong leo lẻo, cá đâu mà đớp”

=> Nước thì quá trong, tưởng là thuận lợi, nhưng lại không có cá, điều kiện lý tưởng mà lại không mang kết quả.

II. Tác dụng của nói mỉa và nghịch ngữ trong văn học và đời sống

1. Tác dụng của nói mỉa

Tạo ấn tượng mạnh mẽ cho người đọc, người nghe thông qua cách diễn đạt gián tiếp.
Bộc lộ thái độ châm biếm, phê phán một hiện tượng tiêu cực hoặc con người một cách sâu sắc mà không cần dùng lời lẽ gay gắt.
Tăng tính hài hước, trào phúng trong tác phẩm văn học, đồng thời giúp người đọc nhận thức rõ hơn về sự phi lý, đạo đức giả, giả tạo trong xã hội.

Ví dụ trong văn học:

Trong truyện ngắn “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng, tác giả nhiều lần mỉa mai tầng lớp tư sản nửa mùa:

“Một người như cậu, mà đi ở cho người ta thì thật là phí cả một đời…”

=> Câu nói nghe tưởng tiếc nuối, nhưng thực chất là lời châm biếm sâu cay về sự ngu dốt, lố bịch của nhân vật.

2. Tác dụng của nghịch ngữ

Tạo chiều sâu tư tưởng, giúp người đọc ngẫm nghĩ về nghịch lý trong cuộc sống.
Tăng tính biểu cảm và sức gợi hình, tạo ra ấn tượng nghệ thuật độc đáo.
Giúp người viết/phát ngôn truyền tải những thông điệp mang tính triết lý hoặc cảnh tỉnh.

Ví dụ:

“Làm trai cho đáng nên trai
Xuống đông, đông tĩnh, lên đoài, đoài yên”

=> Câu này nghịch lý ở chỗ: Đi đến đâu cũng yên tĩnh, trái với hình ảnh người trai thường xông pha, nhưng ẩn chứa thông điệp: người nam tử phải làm nên sự nghiệp mà không gây xáo trộn xã hội.

III. Phân biệt nói mỉa với nói đùa và nói dối

Biện pháp	Đặc điểm chính	Mục đích
Nói mỉa	Nói ngược với sự thật để châm biếm	Phê phán, chỉ trích gián tiếp
Nói đùa	Nói không nghiêm túc, gây cười	Giải trí, gây tiếng cười
Nói dối	Cố tình nói sai sự thật	Lừa dối, che giấu, vụ lợi

IV. Bài tập thực hành

Bài 1: Xác định biện pháp tu từ

Hãy cho biết các câu sau sử dụng biện pháp tu từ nào:

“Có mỗi cái việc đơn giản mà cũng làm sai, giỏi thật đấy!”
“Trèo cao ngã đau.”
“Tốt bụng quá ha! Giúp bạn mà lại quên luôn bài kiểm tra của mình.”

→ Gợi ý trả lời:

Câu 1: Nói mỉa
Câu 2: Nghịch ngữ
Câu 3: Nói mỉa

Bài 2: Viết đoạn văn có sử dụng nói mỉa hoặc nghịch ngữ

Đề bài: Viết đoạn văn ngắn (5-7 câu) có sử dụng ít nhất một câu nói mỉa hoặc nghịch ngữ để thể hiện quan điểm của em về một hiện tượng tiêu cực trong học đường (ví dụ: quay cóp, gian lận, lười học,...)

Gợi ý đoạn văn:

Trong lớp học hôm nay, có bạn làm bài kiểm tra mà không cần nhìn vào bài — vì đã có “trợ lý đắc lực” là chiếc điện thoại trong ngăn bàn. Đúng là học sinh thế hệ mới, thông minh đến mức không cần học mà vẫn có điểm cao! Tôi thấy thật buồn khi những hành vi gian lận như vậy lại diễn ra một cách công khai. Người học trò cần học để làm người, chứ không phải chỉ để có điểm số. Có lẽ, chúng ta đang sống trong một thời đại mà học sinh chăm chỉ trở thành... sinh vật lạ.

V. Kết luận

Biện pháp tu từ nói mỉa và nghịch ngữ là hai cách diễn đạt có tính nghệ thuật cao, mang lại hiệu quả biểu đạt sâu sắc. Khi được sử dụng đúng lúc, đúng chỗ, chúng không chỉ giúp văn bản trở nên sinh động mà còn phản ánh sâu sắc những góc khuất, nghịch lý trong xã hội và cuộc sống con người.

Bài thực hành Tiếng Việt: Biện pháp tu từ nói mỉa, nghịch ngữ – Đặc điểm và tác dụng - Ngữ Văn Lớp 12, Tập 1

GV.Thiên Di

TRANG VÀNG VIỆT NAM

Tìm kiếm Blog này