Phân tích bài thơ “Miền quê” của Nguyễn Khoa Điềm
1: Khung cảnh miền quê mở ra bằng ánh trăng và những rung cảm nhẹ nhàng
Nguyễn Khoa Điềm là một trong những nhà thơ tiêu biểu của nền thơ ca kháng chiến chống Mỹ, với giọng thơ giàu chất trí tuệ và cảm xúc. Tuy nhiên, ở bài thơ “Miền quê”, ông lại không dùng đến những hình ảnh lớn lao hay hùng tráng, mà lặng lẽ tái hiện một miền quê bình dị, thân thuộc qua cái nhìn yêu thương và đầy hoài niệm của một người từng gắn bó sâu sắc với làng quê mình. Ngay ở những câu thơ đầu tiên, tác giả đã đưa người đọc trở về với không gian mộc mạc và yên ả của quê hương:
Lại về mảnh trăng đầu thángMông lung mặt đồng bóng chiều,
Hình ảnh “mảnh trăng đầu tháng” không chỉ là một chi tiết thiên nhiên, mà còn là biểu tượng mở ra cả không gian và tâm trạng. Đó là ánh trăng mới – non và mong manh – như sự khơi gợi về một điều gì đó mới mẻ mà cũng rất thân quen. Trong khung cảnh “mặt đồng bóng chiều” hiện lên “mông lung”, ánh sáng trăng đầu tháng hòa lẫn với ánh chiều tà, tạo nên một bức tranh thơ mộng, phảng phất vẻ u tịch và hoài niệm.
Câu thơ “Lại về...” còn gợi cảm giác của một người đã đi xa nay quay lại, như một cuộc trở về với nơi gốc gác. Đó không chỉ là sự trở về không gian, mà là trở về với ký ức, với tình cảm cũ, với những điều đã trở thành một phần không thể thiếu trong tâm hồn.
Ngay sau đó, nhà thơ đưa người đọc đi sâu hơn vào trong khung cảnh ấy – nơi có âm thanh, có sự sống thầm lặng của làng quê:
Tiếng ếch vùi trong cỏ ấmLúa mềm như vai thân yêu.
Âm thanh tiếng ếch vốn quen thuộc nơi đồng quê, nhưng trong câu thơ lại mang nét nhẹ nhàng, trìu mến. “Tiếng ếch vùi” – như thể âm thanh ấy đang tan vào trong không gian, chìm trong “cỏ ấm”, gợi cảm giác dịu dàng, ấm áp của buổi tối mùa xuân. Đây không chỉ là thiên nhiên mà còn là một miền cảm xúc rất đỗi riêng tư.
Đặc biệt, hình ảnh “lúa mềm như vai thân yêu” là một liên tưởng đầy sáng tạo và đậm chất thơ. Cánh lúa quê không chỉ là hình ảnh của sự trù phú, của mùa màng, mà còn gợi nên dáng hình con người – mềm mại, thân thương, trìu mến như bờ vai của mẹ, của chị, của người con gái quê hiền dịu. Bằng sự nhân hoá và liên tưởng ấy, Nguyễn Khoa Điềm đã “người hoá” thiên nhiên, khiến cánh đồng, cây cỏ như có linh hồn, chan chứa yêu thương.
2: Miền quê hiện lên sống động qua hình ảnh mùa xuân, thiên nhiên và sự sống bình dị
Nếu bốn câu thơ đầu tiên là sự mở đầu bằng ánh trăng và những cảm xúc nhẹ nhàng, thì ở phần tiếp theo, Nguyễn Khoa Điềm đã đẩy mạnh nhịp thơ, mang đến cho người đọc một bức tranh quê mùa xuân tràn đầy sức sống, âm thanh và màu sắc:
Mùa xuân, là mùa xuân đấyThả chim, cỏ nội hương đồngĐàn trâu bụng tròn qua ngõGõ sừng lên mảnh trăng cong
Ngay từ câu thơ “Mùa xuân, là mùa xuân đấy”, tác giả như reo lên trong một niềm vui rộn ràng, không kìm nén. Phép lặp “mùa xuân” kết hợp với cách ngắt nhịp đầy chủ ý tạo nên sự khẳng định – đây chính là mùa xuân thật sự, mùa xuân của thiên nhiên, của lòng người, mùa xuân trên chính mảnh đất quê hương. Không gian ấy như được lấp đầy bởi mùi hương cỏ nội, tiếng chim thả bay tự do, và cảm giác thanh tân của đất trời đang căng tràn nhựa sống.
Hình ảnh “đàn trâu bụng tròn qua ngõ” không chỉ gợi nên sự no đủ, yên bình của làng quê mà còn gợi lại những ký ức thân quen của tuổi thơ. “Bụng tròn” là biểu tượng của sự viên mãn, của một cuộc sống đủ đầy, không lo toan. Câu thơ tiếp theo – “Gõ sừng lên mảnh trăng cong” – là một sáng tạo tuyệt vời của nhà thơ. Nó không chỉ mang tính tạo hình, mà còn đầy chất thơ và tưởng tượng. Trong khung cảnh đêm làng quê, ánh trăng lơ lửng trên trời, và bầy trâu đi ngang như vô tình “gõ sừng” vào vầng trăng – một sự giao hòa đầy thơ mộng giữa thực tại và mộng tưởng, giữa trâu – biểu tượng của làng quê – và trăng – biểu tượng của thời gian, của vẻ đẹp cổ tích.
Tất cả những hình ảnh ấy làm nên một miền quê đầy sức sống, giản dị nhưng vô cùng nên thơ. Qua đó, người đọc cảm nhận được tình cảm sâu sắc mà tác giả dành cho quê hương – một tình yêu không cần tô vẽ, chỉ cần ghi lại những điều rất thật, rất đời thường mà trở nên lung linh, giàu ý nghĩa.
3: Tình yêu quê hương và con người – chiều sâu lắng đọng của miền quê trong tâm hồn thi sĩ
Nếu ở phần giữa của bài thơ, Nguyễn Khoa Điềm đã dẫn dắt người đọc đắm chìm trong vẻ đẹp của mùa xuân, thiên nhiên và sinh hoạt đời thường của làng quê, thì bốn câu cuối bài lại đưa ta đến một miền sâu lắng hơn – nơi chan chứa tình cảm của con người, nhất là những rung cảm tinh tế của tuổi trẻ và nỗi niềm thương nhớ trong những tháng năm chiến tranh:
Có gì xôn xao đằm thắmBao nhiêu trông đợi chóng chầyĐàn em tóc dài mười támThương người ra lính hôm mai
Không gian bỗng trở nên lắng dịu với những cảm xúc “xôn xao đằm thắm”. Đó là thứ xôn xao không ồn ào, mà âm ỉ, lặng thầm như sóng lòng của những cô gái trẻ ở làng quê – những người đang bước vào tuổi mười tám, độ tuổi của những rung động đầu đời, của những đợi chờ chưa gọi thành tên. “Trông đợi chóng chầy” là nỗi nhớ, là cảm giác bồi hồi mong ngóng trước giờ chia tay người lính – có thể là người anh, người bạn, người yêu – lên đường bảo vệ Tổ quốc.
Tác giả đã khéo léo làm nổi bật sự giao thoa giữa cái đẹp trữ tình của tình yêu tuổi trẻ và hiện thực khốc liệt của chiến tranh. Qua hình ảnh “đàn em tóc dài mười tám”, người đọc cảm nhận được sự trong sáng, dịu dàng của những cô gái quê, đồng thời cũng thấy được chiều sâu tình cảm và lòng thuỷ chung son sắt của họ – dù chỉ là những chờ mong lặng lẽ nhưng đầy nghĩa tình.
Khép lại bài thơ là hình ảnh mang tính biểu tượng, gợi nhiều tầng cảm xúc:
Để rồi bao nhiêu gió thổiBên giếng làng, ngoài bến sôngCó tiếng hát như con gáiCao cao như vầng trăng trong...
“Bao nhiêu gió thổi” không chỉ là sự chuyển động của thiên nhiên, mà còn là dòng chảy của thời gian, của ký ức và những đổi thay trong đời sống. Nhưng giữa dòng đời ấy, những hình ảnh quê nhà vẫn vẹn nguyên: giếng làng, bến sông – nơi gắn bó với tuổi thơ bao người. Đặc biệt, tiếng hát “như con gái”, “cao cao như vầng trăng trong” là một kết thúc đầy thi vị. Đó không chỉ là âm thanh thực, mà còn là tiếng lòng, là hình bóng của quê hương – dịu dàng, trong trẻo, đầy nữ tính và vĩnh viễn không phai mờ trong ký ức người xa xứ.
Tổng kết
Với bài thơ “Miền quê”, Nguyễn Khoa Điềm đã không dùng đến những tuyên ngôn lớn lao để nói về quê hương, mà chỉ nhẹ nhàng ghi lại những hình ảnh, âm thanh, cảm xúc giản dị – nhưng lại thấm sâu và sống mãi trong tâm hồn người đọc. Đó là vẻ đẹp của thiên nhiên, của con người, của những rung cảm tuổi trẻ và tình yêu thầm lặng, tất cả hòa quyện tạo nên một miền quê không chỉ trong không gian thực, mà còn là một miền ký ức vĩnh hằng trong trái tim người con đất Việt.
Phân tích bài thơ “Miền quê” của Nguyễn Khoa Điềm, Sách Giáo Khoa Ngữ Văn 9, Tập 2
GV.Thiên Di
Nhận xét
Đăng nhận xét