Phân tích cảnh cho chữ trong truyện ngắn “Chữ người tử tù” của Nguyễn Tuân

Nguyễn Tuân là cây bút tài hoa bậc nhất trong nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. Với phong cách độc đáo, uyên bác và giàu chất thẩm mỹ, ông luôn đi tìm cái đẹp và biểu dương con người tài hoa trong mọi hoàn cảnh sống. Truyện ngắn Chữ người tử tù trích từ tập Vang bóng một thời là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho tư tưởng thẩm mỹ ấy. Đặc biệt, cảnh cho chữ – được Nguyễn Tuân gọi là “một cảnh tượng xưa nay chưa từng có” – là đỉnh cao nghệ thuật của truyện. Đây không chỉ là điểm thăng hoa về nội dung và hình thức, mà còn là nơi kết tinh sâu sắc quan niệm về cái đẹp, cái thiện, và sự chiến thắng của ánh sáng nhân văn giữa bóng tối bạo tàn.

I. Cảnh cho chữ – một tình huống nghệ thuật độc đáo

Cảnh cho chữ diễn ra vào đêm cuối cùng trong đời của Huấn Cao, trong một không gian tưởng chừng chỉ dành cho sự trừng phạt, đau đớn và bạo lực: nhà giam – nơi “ẩm ướt, tối tăm, đầy mạng nhện, phân chuột, mùi ẩm mốc và mùi tử khí”.

Chính tại nơi dơ bẩn và lạnh lẽo ấy, một hoạt động vốn thuộc về cái đẹp, cái thanh cao – cho chữ – lại được thực hiện. Thay vì diễn ra trong thư phòng yên tĩnh, nơi ánh sáng ấm áp và tâm hồn thư thái, thì ở đây, ánh sáng lại đến từ bó đuốc, giấy bút đặt trên sàn nhà đầy rác rưởi, tử khí. Sự đảo ngược không gian, hoàn cảnh ấy đã tạo nên một tình huống nghệ thuật đầy kịch tính, đối lập gay gắt giữa cái đẹp và cái xấu, ánh sáng và bóng tối, sự sống và cái chết.

Chính từ sự tương phản ấy, Nguyễn Tuân đã tạo nên một cảnh tượng phi thường và giàu tính biểu tượng – nơi mà cái đẹp, dù bị dồn đẩy đến tận cùng cái chết, vẫn tỏa sáng lộng lẫy và cảm hóa con người.

II. Diễn biến cảnh cho chữ – sự đảo ngược vị thế và sự tỏa sáng của cái đẹp

Trong cảnh cho chữ, vị thế giữa ba con người – Huấn Cao (người tử tù), viên quản ngục (người có quyền lực), và thầy thơ lại (người giúp việc pháp luật) – được đảo ngược hoàn toàn:

Người sắp bước ra pháp trường – lẽ ra là kẻ bị khinh miệt, bị trừng phạt – lại là người ban phát cái đẹp.
Còn người đại diện cho quyền lực và công lý – lại là kẻ kính cẩn, cúi đầu, rưng rưng ngưỡng vọng.

Ánh sáng từ bó đuốc, từ những nét chữ tài hoa bay lượn trên nền giấy trắng giữa không gian tăm tối đã làm nổi bật sự chiến thắng của cái đẹp, cái thiện và phẩm chất con người. Trong khoảnh khắc này, không còn tù – ngục, không còn cai – bị, không còn thiện – ác… Chỉ còn người nghệ sĩ cho chữ và những con người cùng chung lòng hướng đến vẻ đẹp cao quý.

Cảnh cho chữ không chỉ là sự kiện mang tính thẩm mỹ, mà còn là một nghi lễ thiêng liêng. Nơi đó, chữ không chỉ là hình thức ngôn ngữ, mà là biểu tượng cho cái đẹp, cho đạo lý và nhân cách. Đó là nghệ thuật thăng hoa, nơi con người chạm đến giá trị cao nhất: thiện lương, lòng tôn trọng, sự thức tỉnh tâm hồn.

III. Ý nghĩa biểu tượng sâu sắc của cảnh cho chữ

1. Chiến thắng của ánh sáng trước bóng tối

Không gian nhà tù tượng trưng cho bóng tối, cho cái xấu xa, bạo lực và quyền lực phi nhân tính. Cái chết treo lơ lửng trên đầu Huấn Cao, nhưng ông không cúi đầu, không sợ hãi. Trong chính bóng tối ấy, Huấn Cao thắp lên ánh sáng bằng những nét chữ tài hoa, như muốn tuyên ngôn: “Cái đẹp không khuất phục. Cái đẹp sẽ chiến thắng.”

Nguyễn Tuân đã mượn ánh sáng ngọn đuốc, mùi mực thơm lan trong ngục tối để nói về một ánh sáng tinh thần, ánh sáng nhân văn và nghệ thuật. Cái đẹp ấy không chỉ tỏa sáng mà còn cảm hóa được cả những con người ở phía đối lập, khiến họ trở nên thánh thiện và cao cả hơn.

2. Sự thức tỉnh của lương tri con người

Trước nét chữ vuông vức, mạnh mẽ của Huấn Cao, viên quản ngục và thơ lại như được rửa sạch tâm hồn. Họ cúi đầu không vì sợ hãi, mà vì xúc động và ngưỡng vọng. Viên quản ngục – người sống trong môi trường tù ngục lạnh lùng và hà khắc – đã chứng minh rằng thiên lương trong con người không hề bị mai một, chỉ cần một tia sáng, một nghệ sĩ chân chính, thì nó sẽ sống dậy.

Khi Huấn Cao khuyên quản ngục rằng: “Thiếu chút nữa ta đã phụ một tấm lòng trong thiên hạ. Ta khuyên ông nên thay chốn ở đi…”, ông không chỉ truyền chữ, mà còn truyền niềm tin, tình thương, và định hướng đạo đức. Đó là khoảnh khắc nghệ thuật vượt ra khỏi giá trị thẩm mỹ, để trở thành ngọn lửa soi đường cho lương tri và nhân cách con người.

3. Khẳng định quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Tuân

Nguyễn Tuân, bằng cảnh cho chữ độc đáo này, đã thể hiện rõ quan điểm nghệ thuật của mình: nghệ thuật không thể bị trói buộc bởi hoàn cảnh. Dù trong nhà tù, giữa bạo lực, nghệ thuật đích thực – như tài năng và nhân cách của Huấn Cao – vẫn có thể sống, sáng tạo và lan tỏa.

Hơn thế nữa, ông đề cao quan điểm nghệ thuật gắn với đạo đức: người có tài năng thực sự chỉ ban phát cái đẹp cho người xứng đáng, biết trân trọng. Như Huấn Cao, ông không bao giờ viết chữ cho kẻ phàm tục, mà chỉ tặng cho “kẻ tri kỷ” – những người mang thiên lương, dẫu họ có là ai, làm gì.

IV. Cảnh cho chữ – một tuyệt tác kết tinh của cái đẹp, cái thiện và nhân văn

Cảnh cho chữ không chỉ là thành công nghệ thuật, mà còn là bức thông điệp mạnh mẽ về giá trị con người. Nó vượt lên khỏi cốt truyện của một người tử tù và viên quản ngục, để nói về:

Niềm tin vào cái đẹp, dù trong hoàn cảnh nào.
Sự tồn tại của thiên lương, dù giữa tăm tối trần gian.
Khát vọng tự do của tinh thần, ngay cả khi thể xác bị giam hãm.

Trong một xã hội đầy bất công và tha hóa, Nguyễn Tuân đã vẽ nên một khoảnh khắc thiêng liêng: con người giao cảm với con người bằng nghệ thuật, bằng lương tri và bằng nhân cách.

V. Kết luận

Cảnh cho chữ trong truyện ngắn “Chữ người tử tù” là một trong những đoạn văn giàu tính biểu tượng và nghệ thuật nhất của văn xuôi Việt Nam hiện đại. Dưới ngòi bút tài hoa của Nguyễn Tuân, nó trở thành khúc ca ca ngợi cái đẹp, cái thiện và sự bất tử của nhân cách con người. Bằng việc đặt cảnh cho chữ vào không gian ngục tù, Nguyễn Tuân đã khẳng định: chính trong bóng tối, cái đẹp mới càng rực rỡ; chính nơi tận cùng của đau thương, ánh sáng nhân văn mới càng lung linh huyền diệu. Và đó cũng là giá trị sống, giá trị làm người mà nhà văn suốt đời theo đuổi và gửi gắm qua tác phẩm.

GV.Thiên Di

TRANG VÀNG VIỆT NAM

Tìm kiếm Blog này